Elke keer dat je denkt het laagste lid van de fluitfamilie te hebben gezien en gehoord, wordt een nieuw “laag” bereikt. Basfluit, contrabasfluit en subcontrabasfluit lijken voor sommigen reeds buitensporig laag, maar enkele “lage fluit”-specialisten willen dat het instrument nog lager kan. Met elke nieuwe uitvinding breidt de fluitfamilie zich uit en ontdekken we nieuwe klankmogelijkheden.
De geschiedenis van de hyperbasfluit begint bij Roberto Fabbriciani (°1949). Fabbriciani is een fluitist en componist uit Italië, en hij heeft naam gemaakt door de verschillende klankkleurmogelijkheden van de fluitfamilie te verkennen. Hij werkte samen met een Italiaanse vakman genaamd Francesco Romei om zijn hyperbasfluit (flauto iperbasso) te bouwen, een instrument dat hij rond de eeuwwisseling maakte en in verschillende opnames heeft gebruikt. De hyperbasfluit van Fabbriciani heeft geen kleppen en wordt daarom bespeeld met de handpalm die de toongaten bedekt als dat nodig is. Dit instrument is volledig gemaakt van PVC pijp en hout en is meer dan 15 meter lang. Omdat er geen kleppensysteem is, is het gebruik van het instrument beperkt tot het maken van drones en variaties in toonkleur.
Peter Sheridan, die we reeds kennen uit het vorige artikel over desubcontrabasfluit, gaf in 2010 opdracht aan de Nederlandse fluitenbouwer Jelle Hogenhuis (1954 – 2021) om de eerste volledig chromatische hyperbasfluit te bouwen. Het Hogenhuis-model is korter dan het model van Fabricciani, namelijk “slechts” 10 meter lang, maar heeft als zodanig een grotere buisdiameter om de gewenste tessituur te bereiken. Hogenhuis creëerde een volledig chromatisch instrument, waarbij de toongaten uit elkaar werden geplaatst om elke andere fluit na te bootsen. Zo wordt elk toongat geopend en gesloten door op een toets te drukken, met de handen meer gepositioneerd zoals je dat ook ziet op een contrafagot.
De hyperbasfluit heeft een bereik dat vier octaven (!) lager is dan de standaard concertfluit. De laagste noot op het instrument is C0, een octaaf lager dan de laagste do op de vleugelpiano, en heeft een frequentie van 16 hertz. Het standaardbereik van het menselijk gehoor is 20 tot 20.000 hertz. De laagste noot zal voor de meeste mensen dus onhoorbaar zijn !
De toon van de hyperbasfluit is erg grommend. De adem en luchtstroom van de artiest is bijna net zo prominent te horen als de toonhoogte die door het instrument zelf wordt gespeeld. Omdat er een grote hoeveelheid lucht nodig is om het geluid te produceren, is het erg moeilijk om grote muzikale zinnen te spelen. Fabbriciani’s fluit wordt meestal gebruikt voor lang vastgehouden tonen, en onderzoekt de verschillende toonkleuren die mogelijk zijn bij zulke lage frequenties. Het model van Hogenhuis, dat volledig chromatisch is, is in staat tot meer vloeibaarheid, al is dit vanwege de aard en grootte van het instrument een relatief begrip.
Het eerste stuk ooit geschreven voor het instrument is Persistenza della memoria gecomponeerd door Allesandro Grego. Dit is geschreven voor hyperbasfluit, live-elektronica en magnetische tape, en is te vinden op Fabbriciani’s album Flute XX Vol. 2. De componist heeft het via YouTube beschikbaar gesteld om naar te luisteren (https://youtu.be/us9v2vO0hgU). Als je de hele discografie van Roberto Fabbriciani doorloopt, hoor je deze fluit op veel stukken terug. Veel van de werken zijn voor hyperbasfluit en elektronica of tape. Fabbriciani heeft zelfs geëxperimenteerd met motion capture-technologie om de elektronische begeleiding te regelen terwijl hij de hyperbasfluit speelt.
Peter Sheridan gebruikte zijn hyperbasfluit op het album “Monologues & Dialogues” dat wordt gestreamd op Amazon-muziek. “Differing Dialogues” is voor basfluit vergezeld van een track van vooraf opgenomen lage fluiten, inclusief de hyperbas, en “Groaning Oceans” van Sheridan en Clements bevat de hyperbasfluit met elektronica.
Het luister- en kijkfragment van vandaag is een video over het maken van het Hogenhuis-model door middel van verschillende afbeeldingen. De video wordt begeleid door klanken die worden gespeeld op de hyperbasfluit.